|
Kształtowanie się osobowości i własnej tożsamości w okresie dorastania
W okresie adolescencji zachodzi proces kształtowania się
celów, wartości, ideałów oraz znalezienie wśród nich miejsca
dla własnego „ja”.
Młody człowiek podejmuje refleksję nad
sobą, prowadzącą do poznawczego tworzenia koncepcji siebie,
czyli Ja zreflektowanego, które w dużym stopniu odwołuje się
do kwestii „jak mnie widzą inni” oraz posiada elementy
samowiedzy, które są wynikiem autorefleksji.
Również w tym
okresie dużego znaczenia nabiera tworzenie się Ja idealnego.
„Dużej rozbieżności między realną a idealną koncepcją siebie
nie można wówczas traktować jako sygnału nieprzystosowania,
lecz jako zjawisko rozwojowe”.
Okres adolescencji jest dla wielu młodych okresem
krytycznym, gdyż dokonują się wtedy przemiany i
przeobrażenia jakościowe, które odgrywają bardzo ważną rolę
w ukierunkowaniu dalszej drogi rozwojowej. Stąd w tym
okresie kluczowe znaczenie przywiązuje się do kryzysu
tożsamości, w którym młody człowiek poszukuje odpowiedzi na
pytanie „kim jestem?”.
Według E.H. Erikson’a nastolatki przechodzą przez cztery
poniższe etapy, na drodze kształtowania się tożsamości,
prowadzącej do odkrycia, kim są:
1. Kształtowanie wstępne. Rodzice lub osoby mające autorytet
przekazują nastolatkowi swoje przekonania, postawy,
wartości, które on posłusznie akceptuje;
2. Dyfuzja poczucia tożsamości. Młoda osoba spędza wiele
czasu na zabawie i zajmuje się ekscytującymi ją rzeczami,
nie przejmując się mocno politycznymi, społecznymi,
zawodowymi, osobistymi poglądami czy planami;
3. Moratorium. Przed ukształtowaniem się ustabilizowanego
poczucia tożsamości młody człowiek „sprawdza się” w różnych
rolach. „Po drodze (czasem przez dłuższy czas), zanim pojawi
się poczucie stabilności, może się zdarzyć, że ktoś będzie
>>przymierzał<< osobowość o cechach przestępczych lub
osobowość niekonwencjonalną”;
4. Osiągnięcie poczucia tożsamości. Polega ono na
ukształtowaniu spójnego, silnego systemu wartości oraz na
„zdrowym” przystosowaniu do świata wypełnionego przez
znaczące związki z ludźmi, pracę oraz zajęcia w czasie
wolnym.
Wiele zaburzeń zachowania w okresie adolescencji bierze się
właśnie z samego faktu poszukiwania tożsamości poprzez
testowanie wzorców dorosłego życia metodą „prób i błędów”,
bądź poprzez czasowe odrzucanie norm i autorytetów.
W
konsekwencji powyższych działań „dochodzi do racjonalnej
konfrontacji wartości wszystkich możliwości wewnętrznych
jednostki i zewnętrznych propozycji, w wyniku czego ustala
się-zazwyczaj na wysokim poziomie ogólności-centralna
orientacja życiowa jednostki, jej wybiórczy i świadomie
zaakceptowany sposób istnienia w świecie.
Odwołując się do
niej >>ja<< samookreśla się i w działaniu potwierdza swoją
tożsamość wyodrębniając się i uwalniając od nacisków
zewnętrznych przez skierowanie się ku wybranym indywidualnie
celom”.
Należy dodać, że w okresie kształtowania się tożsamości
niestabilna jeszcze osobowość i związana z tym wrażliwość
powodują uruchamianie mechanizmów obronnych, jako sposobów
radzenia sobie z niepokojem i burzą instynktów, co często
wpływa w sposób dezadaptacyjny na funkcjonowanie młodego
człowieka. Do takich dezadaptacyjnych form zachowania
należą: ekstremalna zmienność nastrojów,
depresja,
nonkonformizm i
niestabilność relacji interpersonalnych.
Ponadto w okresie adolescencji młodzi ludzie wykazują
zróżnicowany stopień przystosowania społecznego (od osób
dobrze przystosowanych do skrajnie antyspołecznych) i mają
zróżnicowane osobowości (od „normalnej” do psychotycznej, od
ekstrawertycznej do zamkniętej w sobie, dość często
depresyjnej, czy nawet ze skłonnościami samobójczymi).
Ciekawych informacji dotyczących kryzysu tożsamości
dostarczają badania, które zostały przeprowadzone w wielu
krajach. Otóż pokazują one, że większość nastolatków w
okresie dorastania nie odczuwa ani poważnego kryzysu
tożsamości, ani załamania się obecnego układu relacji
rodzinnych. Owszem wszyscy przeżywają konflikty wewnętrzne,
ale zwykle nie ponoszą wskutek tego znaczących kosztów
psychologicznych.
Osiągnięcie w adolescencji tożsamości nadaje dalszemu życiu
kierunek, prowadzi do krystalizacji systemu wartości
osobistych i świadomości indywidualnych możliwości,
zdolności i ograniczeń. Szczególnie ważne jest
ukształtowanie cnoty wierności własnym wartościom, gdyż
pozwala to na realizację celów życiowych.
Wiek adolescencji jest istotnym okresem w rozwoju
osobowości, gdyż rozwija się wtedy samoświadomość zarówno
celów, jak i zadań życiowych, kształtuje się samoocena i
krytycyzm w stosunku do siebie i innych. W tym okresie
kształtuje się również wola i charakter, krystalizują się
zainteresowania i uzdolnienia. Następuje przechodzenie od
wymagań zewnętrznych, wyrażonych w formie reguł zachowania
się i przepisów, w wymagania wewnętrzne, a więc system
potrzeb, nakazów moralnych, motywów, odczuwany przez
jednostkę jako wewnętrzny przymus lub nakaz postępowania w
określony sposób. Ponadto młode osoby przejmują od otoczenia
różne przekonania, postawy, opinie, sposób mówienia czy
ubierania się.
Ważną rolę w rozwoju osobowości w tym okresie odgrywa sama
działalność twórcza młodych, która powiązana jest nie tylko
z ich celami osobistymi, ale i silnymi wpływami zewnętrznymi
(społecznymi).
J. Reykowski twierdzi, że wpływy zewnętrzne (społeczne) w
procesie wychowania mają ogromną rolę w rozwoju osobowości.
Według Niego trwałe nastawienie tworzące osobowość
kształtuje się i organizuje wokół:
1) osób znaczących, czy ludzi mających szczególny wpływ na
życie jednostki w okresie dzieciństwa i dorastania takich,
jak matka, ojciec, nauczyciele,
2) typowych i powtarzających się sytuacji, które tworzą
zasób doświadczeń jednostki,
3) ról społecznych oraz wymagań związanych z nimi zależnych
od wieku i płci,
4) sytuacji wyjątkowych oddziałujących na jednostkę w sposób
traumatyczny, negatywny bądź urazowy (śmierć bliskich, silny
lęk).
Należy zaznaczyć, że osobowość kształtuje się zarówno „na
tle rozmaitych ideałów, jakie jednostka stawia przed sobą”,
jak i w wyniku „procesów samowychowania, które w powiązaniu
z pozytywnymi elementami środowiska wychowawczego powodują
zmiany przede wszystkim cech woli i charakteru”. Samo
poszukiwanie tożsamości jest ściśle związane z wyborem
tożsamości zawodowej i ideologii. Osobiste wartości i ideały
zaczynają kształtować zwarty, hierarchiczny system.
Stawianie sobie wielu pytań natury egzystencjalnej,
szczególnie przez młodzież w wieku 13-17 lat, dyskusje nad
istotą dobra i zła budzą szacunek dla samej normy moralnej.
Wytworzenie własnego systemu ideologicznego pozwala na
wierność sobie i swoim wartościom, w sytuacji braku
ciągłości i stałego promowania nowości oraz wielorakości.
Kształtowanie się poczucia własnej odrębności prowadzi do
chęci autonomii i usamodzielniania się. Dość często wysokie
poczucie własnej wartości sprzyja nieakceptowaniu
autorytetów i nie przyjmowaniu z wiarą tego, co przekazują
ludzie z otoczenia. Młodzi wykazują skłonność do
krytykowania, sporów, długich dyskusji, ale również w tym
okresie następuje ważny krok w rozwoju duchowym, albowiem
kształtują się ideały i plany życiowe, chociaż dość często
nieuchwytne i mgliste.
W okresie adolescencji ma miejsce postępujący proces
dojrzewania psychicznego młodzieży. Na proces ten zwraca
uwagę wielu autorów. Warto przytoczyć opinie kilku z nich.
Według M. Przetacznikowej dojrzewanie to
„proces fizycznego
wzrostu doprowadzający do takiego stopnia dojrzałości
organizmu, który warunkuje od strony somatycznej i
neurofizjologicznej rozwój w zakresie danej funkcji lub
całokształtu zachowania się jednostki”.
M. Tramer zauważa, że
faza dojrzewania jest okresem
nierówności intelektualnej i niestałości uczuciowej, ciągłym
poszukiwaniem siebie samego i wartości, uspołeczniania się i
znajdowania powołania.
Zdaniem G.W. Allport’a w fazie tej dokonuje się uwolnienie
samooceny od opinii innych i zdążanie ku wybranym celom.
H. Wallon uważa, że w tym okresie ma miejsce rozwój życia
wewnętrznego, zmierzanie do rzutowania siebie na zewnątrz
oraz poszukiwanie obiektu osobistego i uniwersalnego.
T.S. Sarbin zaś twierdzi, że w okresie dojrzewania następuje
zdobywanie dojrzałości społecznej, która pozwala na
pełnienie ról społecznych i ich twórcze modyfikowanie.
Zdaniem K. Obuchowskiego w tym okresie następuje przejście do
dojrzalszej motywacji, pojawia się potrzeba ustalenia sensu
życia.
Z kolei według C.G. Junga w okresie adolescencji ma miejsce
powrót do introwersji, skierowanie ku światu idealnemu i
dążenie do autonomii.
Należy dodać, że w okresie dojrzewania dokonuje się
odkrywanie bogatego świata uczuć i myśli oraz uświadamianie
sobie swojej odrębności i niezależności. To odkrycie własnej
odrębności i własnego bogatego świata wewnętrznego dość
często pociąga za sobą odwrócenie się od rzeczywistości,
która jest zbyt trudna i ucieczkę w świat marzeń oraz myśli.
Odkrycie w sobie bogatego życia psychicznego przyczynia się
do wzrostu pewności siebie, dość często zarozumiałości
przypominającej nawet formę bufonady.
Autor: Elżbieta Dybińska
©
Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
1. Chłopkiewicz M.: Osobowość dzieci i młodzież.
Rozwój i patologia, WSiP, Warszawa 1987
2. Harwas - Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju
człowieka, T.3, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1997
3. Bryant P.E., Colman A.M. (red.): Psychologia rozwojowa,
Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 1997
4. IIg F.L., Bates Ames L., Baker S.M.: Rozwój psychiczny
dziecka. Od 10 do 14 lat. Część 2, GWP,
Gdańsk 1998
5. Brzezińska A., Bardziejewska M., Ziółkowska B. (red.):
Szanse rozwoju w okresie dorastania,
Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002
6. Brzezińska A.: Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2002
|
